Sporen van de Tweede Wereldoorlog nog zichtbaar in Drenthe
Luchtfoto van Dwingeloo genomen op 26 december 1944. Ten westen van het dorp de huisplaatsen van de havezaten Batinge en Entinge, en een tankgracht.
De tastbare sporen die van de Tweede Wereldoorlog in het landschap bewaard zijn gebleven, vormen een toevallige selectie van wat er is geweest. Dat schreef ooit de Drentse provinciaal historicus Michiel Gerding in het blad Noorderbreedte. 'Veel is opgeruimd, afgebroken, opgevuld, overwoekerd, geëgaliseerd enzovoort. Alleen als zij een nieuwe zinvolle functie konden krijgen, denk aan gebouwen of werkkampen, of als zij niemand in de weg zaten en het duur was om te verwijderen, tankgrachten of betonnen geschutstellingen, bleven zij bewaard.' Michiel Gerding is sinds 1983 provinciaal historicus van Drenthe. Van zijn hand verscheen een groot aantal publicaties over de geschiedenis van de provincie.
Dit is een gerestaureerde tankgracht in het natuurgebied Leggelderveld van Natuurmonumenten. Het zijn restanten van de zogenoemde Frieslandriegel. Deze bestond uit zigzag-vormige loopgraven en een tankgracht. De tankgracht was onderdeel van een aaneensluitende linie van loopgraven, tankgrachten en dergelijke ten oosten van de IJssel, de Drentsche Hoofdvaart en het Noord-Willemskanaal naar Groningen en vandaar verder naar Delfzijl. Vele sporen van de verdedigingslinie, zoals loopgraven en tankgrachten, zijn bewaard gebleven omdat zij gelegen zijn in natuurgebieden zoals het Leggelderveld. Ten westen van de Drentsche Hoofdvaart en het Noord-Willemskanaal werden loopgraven parallel aan en haaks op de waterwegen aangelegd, hier en daar versterkt met schuttersputten. Aan de oostzijde werd dit loopgravenstelsel direct naast het water voortgezet. Verder oostelijk werden twee zigzaggende tankgrachten aangelegd. Direct voor de eerste (meest westelijke) tankgracht werden schuttersputten gegraven. De linie was bedoeld om een eventuele aanval vanuit het Westen af te slaan. Om de paar jaar wordt de begroeiing verwijderd om de cultuurhistorische tankgracht zichtbaar te houden. De tankgracht is opgenomen in de structuurvisie van de gemeente Westerveld.
Serie TV Drenthe 2008
TV Drenthe zendt in 2000 en in 2008 de serie 'Sporen van de Oorlog' uit, waarin programmamaakster Margreet Beetsma in acht afleveringen 'Sporen van de oorlog' in Drenthe zoekt: kazematten, gebouwen (barakken), tankgrachten, loopgraven, mitrailleurnesten, schuttersputten, vliegvelden, werkkampen, bomkraters, onderduikersholen, fusilladeplaatsen, oorlogsgraven en gedenkmonumenten. Ze komen allemaal langs in de acht afleveringen van 'Sporen van de Oorlog'. (Er is ook een website 'sporenvandeoorlog.nl', een initiatief van het Drents Plateau en het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.
1. Kazematten
Vanwege de dreigende oorlog worden in Drenthe kazematten gebouwd als verdedigingswerk. We bezoeken twee kazematten in Noord-Sleen. Door het open landschap zijn ze goed zichtbaar. De opzet van de verdediging is dan ook duidelijk af te leiden. In de omgeving is eigenlijk niets veranderd sinds de oorlogsperiode en beide bunkers zijn nog gaaf aanwezig. Twee kazematten zijn ook nog te vinden ten noorden van de Oosterhesselerbrug (over de Verlengde Hoogeveensche Vaart tussen Oosterhesselen en Wachtum). Op 10 mei 1940 werd vooral de meest oostelijk gelegen kazemat zwaar onder vuur genomen, waarbij deze flink beschadigd werd. Hoe was de verdediging in Drenthe eigenlijk geregeld?
2. De Werkkampen
De Duitse bezetter neemt bestaande werkkampen over. De in mei 1940 aanwezige arbeiders vertrekken in de loop van 1940 en 1941 merendeels naar Duitsland, om daar tewerkgesteld te worden. Hiermee komen deze kampen vrij voor andere bewoners, in veel gevallen groepen Joodse mannen. Werkeloze Joodse mannen uit heel Nederland worden vanaf januari 1942 opgeroepen om zich te melden voor het verrichten van arbeid. Zij komen in de oude werkverschaffingskampen terecht. De Joodse mannen verrichten werk bij de aanleg van wegen, zoals die nabij Vledder die na de oorlog de naam Jodenweg kreeg. Er zijn in totaal dertien van zulke kampen geweest. Op vrijdag 2 oktober 1942 worden al de Joodse mannen in één actie naar Kamp Westerbork overgebracht en kwamen de kampen vrij voor andere bewoners.
3. Duitse vliegvelden
Tijdens de oorlogsperiode worden in Drenthe drie vliegvelden aangelegd, bij Eelde, Peest en Havelte. Het vliegveld in Eelde is de hele oorlog in gebruik. Vanwege de zompige veengrond is het vliegveld in Peest nooit in gebruik genomen. Met die in Havelte wordt in het najaar van 1942 begonnen. Ten noorden van het dorp wordt een compleet vliegveld met bijbehorende installaties en gebouwen uit de grond gestampt. Enkele jagers zijn daadwerkelijk opgestegen en geland, maar operationeel wordt het vliegveld nooit. Bij een bombardement in het najaar van 1944 wordt de landingsbaan onklaar gemaakt. Hierna ging de bezetter inderhaast aan de slag om één van de rolbanen tot landingsbaan om te vormen, maar in maart 1945 volgt een nieuw bombardement dat het vliegveld volledig onklaar maakt. Als de bevrijding van Havelte aanstaande is, brengen de Duitsers vele gebouwen tot ontploffing.
4. Jodenvervolging
In Emmen staat een synagoge. Het is de enige in Drenthe. De synagoge is nog in gebruik bij de Joodse gemeenschap. Maar veel is er ook in Drenthe van die gemeenschap sinds de oorlog niet meer over. Van de 160 mensen zijn er 145 omgebracht door de nazi's. Verder gaan we in deze aflevering op zoek naar een oorspronkelijke barak van het Kamp Westerbork. Via dat kamp zijn tussen 1942 en 1945 door de Duitse bezetter 107.000 Joodse Nederlanders, Roma en Sinti en vluchtelingen weggevoerd. Bijna iedere week vertrekt op dinsdag in Hooghalen een trein (in totaal 93 treinen). In de goederenwagons zitten ongeveer 1000 mensen. Slechts 5000 gedeporteerden overleefden de oorlog.
5. Het verzet
We brengen een bezoek aan het onderduikershol van Eesergroen. Het lijkt op een bewaarplaats van aardappelen, maar in het binnenste zitten in de oorlog mensen ondergedoken. Verder beelden van het gerestaureerde onderduikershol van Diever. Het gaat hier om een grote ruimte midden in een groot bos, dat aan de binnenzijde geheel verstevigd is met houten palen. Het hol wordt aangelegd voor een groep jongere mannen uit de omgeving, die willen ontsnappen aan de arbeidsinzet. Vanuit het hol worden ook verzetsactiviteiten gepleegd. Het hol wordt in het najaar van 1944 ontdekt. En we gaan naar de heide bij Doldersum, naar het voormalige hol waarbij 1944 zes jonge jongens worden doodgeschoten. De jongens horen bij een groep mannen, die uit een werkkamp in Vledder ontsnappen. Op de heide staat een monument, waar elk jaar op 4 mei wordt stilgestaan bij de slachtoffers.
6. Onderdrukkers
Wat is er over van de Duitse radarpost bij Hoogeveen? De bijbehorende bunker heeft in elk geval diverse bestemmingen gehad, waaronder een jongerensoos. Verder uniek beeldmateriaal van de Landdag van de NSB in 1942 in Rolde en we gaan terug naar de plek waar de jaarlijkse landdag in de oorlog wordt gehouden. Vanaf een heuvel spreekt NSB-leider Anton Mussert de massa toe. In Vries, Rolde en Anloo heeft de NSB in Drenthe de grootste aanhang. De NSB doet in 1935 voor het eerst mee aan de verkiezingen voor Provinciale Staten. Landelijk behaalde de NSB 7,94 % van het aantal stemmen. Na Limburg (11,69) is het percentage in Drenthe (11,19) het hoogst. We zijn verder op de plek bij Ruinen waar dokter Roelfsema wordt doodgeschoten. Er worden aan het eind van de oorlog vlak voor de bevrijding veel verzetsmensen vermoord. Een monument in Norg herinnert daar ook aan.
7. De Frieslandriegel
Bij de bevrijding van Drenthe in april 1945 wordt het geallieerde leger geconfronteerd met kilometerslange tankgrachten, loopgraven, mitrailleurstellingen en bunkers aan weerszijden van de Drentsche Hoofdvaart. Deze lopen vanaf Meppel door langs de vaart tot Bovensmilde, vandaar door het Witterveld en het Asser Bos oostelijk van Assen, en verder over het Balloërveld naar het noorden. Ook in het natuurgebied de Vijftig Bunder bij Midlaren zijn resten van tankgrachten. Dit is de Frieslandriegel, ook wel Assener Stellungen genoemd. Het is een door dwangarbeiders gemaakte noord-zuid lopende verdedigingslinie die in het zuiden aansluit op de IJssellinie, en in het noorden door zou moeten lopen tot aan Delfzijl. De mislukte bedoeling is om een geallieerde inval vanuit het (noord)westen over de Waddenzee te stuiten.
8. Oorlogsmonumenten
Drentse oorlogsmonumenten, wat is de symboliek hiervan? In veel gevallen wordt in Drenthe bij de vormgeving van de gedenkmonumenten gekozen voor het gebruik van een zwerfkei, waarop een plaquette wordt gemonteerd. Van de ruim honderd gedenkmonumenten in Drenthe is ongeveer de helft in de eerste vijftien jaar na de oorlog opgericht. In de jaren '60 en '70 worden nauwelijks gedenktekens opgericht, waarna in de jaren '80 en '90 weer een groot aantal nieuwe gedenkmonumenten onthuld worden.
Een apart verhaal vormen gedenktekens voor de Joodse slachtoffers. Het heeft enige tijd geduurd voor er gedenktekens voor deze bevolkingsgroep verschijnen. De Joodse bevolkingsgroep richt in de eerste periode na de oorlog wel gedenktekens op, maar liever in eigen kring. Zij rouwen om de overleden familieleden en geven dit bijvoorbeeld vorm door het plaatsen van een groot grafmonument op de Joodse begraafplaats in Assen. De eerste poging in 1957 om in Westerbork een gedenkmonument op te richten strandt dan ook. Daarover in de laatste aflevering op het voormalige kampterrein van Kamp Westerbork een gesprek met Dirk Mulder, directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork.
