Er zijn niet veel dorpen die net als het dorp Nieuwlande zoveel onderduikers verbergen tijdens de oorlog. Het is een dorp van rechte lijnen. Een veenkolonie. Een dorp dat is ontstaan door het afgraven van het veen. De wijken lopen van west naar oost. De ontstaansgeschiedenis van dit zuidelijke deel van Drenthe valt op de kaart nog af te lezen. Nieuwlande is tijdens de oorlog zeer slecht toegankelijk, allerlei wijken en afwateringskanaaltjes doorkruisten de streek.
Ooit wonen in het dorp en omgeving alleen maar veenarbeiders. Aan het eind van de jaren dertig zijn dat vooral boeren en landarbeiders. De boeren komen vanuit Groningen of de Drentse Veenkoloniën naar Nieuwlande. Ze zijn gereformeerd en stemmen Anti-Revolutionair. De arbeiders komen vooral uit Hoogeveen en zijn hervormd of niet godsdienstig. Ze stemmen Christelijk Historische Unie of SDAP. Er zijn in die vooroorlogse jaren ook nog enkele liberalen en communisten, maar de NSB krijgt in Nieuwlande geen voet aan de grond. De mensen in Nieuwlande zitten ondanks religieuze en politieke verschillen snel op één lijn. Dat kan omdat er een gezamenlijke vijand is en dat komt ook door dominee Slomp, die de bevolking oproept om actief te zijn. En er zijn er meer die dat doe dan de broers Johannes en Marinus Post.
Max Léons
Max Léons (schuilnaam Nico) en Arnold Douwes zorgen ervoor dat honderden Joden, verzetsmensen en andere onderduikers uit handen van de Duitsers blijven door hen onder te brengen in Nieuwlande of omliggende dorpen. Op 23 november 2010, op zijn 90ste verjaardag, ontvangt Max Léons een hoge internationale onderscheiding voor zijn verzetsactiviteiten tijdens WO II; toen hij – samen met Arnold Douwes (1906-1999) – enkele honderden onderduikers wist onder te brengen in en rond het Nieuwlande.
Zo kent Nieuwlande ook een onderduikershol, waar onder anderen Johannes Post heeft gezeten. In april 2014 wordt de renovatie afgerond. De renovatie van het hol, gelegen aan de Johannes Poststraat, is in handen van de 43ste Herstelcompagnie op de Johannes Postkazerne. De herstelwerkzaamheden maken deel uit van tweehonderd jaar Koninklijke Landmacht.
RTV Drenthe-verslaggever Anthon van der Neut wint in maart 2013 een NL Award voor zijn radio documentaire 'Nog een keer terug naar Nieuwlande'' met daarin Max Léons.
NL Award voor documentaire
Arnold Douwes wordt onderscheiden door de Israëlische herdenkingsorganisatie Yad Vashem en met hem – een unicum – het hele dorp Nieuwlande. Léons, echter, kon eigenlijk niet als Jood worden onderscheiden voor het redden van Joden, aangezien dat zijn mitswa is. The Jews Rescued Jews during the Holocaust Committee, een internationale voluntaire commissie van Shoah-overlevenden, heeft een prijs ingesteld om ook Joden te kunnen onderscheiden voor verrichte heldendaden. Max Léons is de eerste die deze onderscheiding buiten Israël ontvangt. De prijs wordt tevens uitgereikt namens The B’nai B’rith World Center. Verzetsheld Max Léons komt in mei 2012 naar de bibliotheek in Hoogeveen voor de presentatie van zijn boek over de oorlog.
Arnold Douwes
Arnold Douwes, de domineeszoon uit Laag-Keppel, is volgens de overlevering vol dadendrang om misstanden aan de kaak te stellen. In zijn jonge jaren steelt hij een bordje uit de tram. Het 'Verboden te roken' hangt de jonge Arnold aan de lessenaar van een pijp rokende meester. De tweede keer dat hij van school wordt gestuurd, gaat het om een ander gestolen bordje: 'Zeven zitplaatsen', schroeft hij op de deur van het toilet.
Voor hem is het na de inval van de nazi's geen vraag wat hij moet doen. Vanaf het eerste uur is hij bezig met sabotagedaden. Hij maakt bruggen kapot, verspreidt pamfletten huis aan huis, knipt elektriciteitsdraden door en draagt uit solidariteit met de Joden een gele ster. Het duurt dan ook niet lang of de Duitsers zitten achter hem aan. Via een zwerftocht langs familie en vrienden komt hij in maart 1942 bij de boerderij van Johannes Post aan. Arnold krijgt een schuilplaats onder de vloer van de voorkamer. Douwes sluit zich aan bij de knokploeg van Post. In Drenthe brengt hij honderden Joden onder. Bij zijn zoektochten naar plaatsen voor zijn onderduikers wordt Douwes vooral nijdig omdat christenen zich laf gedragen. Hij en Post, beiden van gereformeerde afkomst, verwachten anders. Op 21 november 1943 schrijft de verzetsman: ‘Allemaal van die bekende smoesjes, ze betekenen allemaal hetzelfde, namelijk ik wil niet helpen, ik ben te egoïstisch, ik wens mijn have en goed, mijn vrijheid, niet te wagen voor een ander.'
Douwes houdt, voor zover dat mogelijk is, namelijk een dagboek bij waarin hij schrijft over zijn belevenissen tijdens de periode dat hij verantwoordelijk is voor de onderduikorganisatie van Johannes Post. Het dagboek wordt door Lou de Jong (auteur van de serie: ‘Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog’) gezien als het meest verhelderende egodocument over het Joodse onderduiken. Douwes wordt in Nieuwlande de opvolger van Johannes Post, voor wie het dorp te gevaarlijk wordt. In augustus 1944 wordt het dorp in rouw gedompeld door een aanslag van de Grüne Polizei. Twee onderduikers, Evert Post en Bastiaan Bos, worden neergeschoten tijdens hun vlucht naar het bietenland. Beiden zijn 19 jaar. Een officier van dezelfde leeftijd gaat naar hen toe en ziet dat ze gewond zijn. Hij schiet hen in koelen bloede dood". De sfeer wordt grimmiger, helemaal als in Hollandscheveld een groep SS'ers onder leiding van Auke Pattist neerstrijkt.
Ook Douwes staat op de lijst van de nazi's om geëxecuteerd te worden. Maar hij wordt bevrijd uit de gevangenis in Assen. Douwes trekt na mei 1945 naar Amerika en sluit zich uit ergernis over de apartheid daar aan bij de International Labor Defense, een organisatie die streeft naar gelijke burgerrechten. De ILD wordt verdacht van communistische sympathieën en hij moet het land uit. Daarna, in Israël, maakt de verzetsman mee dat op het terrein van Yad Vashem een monument wordt onthuld voor de bevolking van Nieuwelande, het dorp van waaruit hij vanaf '42 tot de bevrijding opereerde. Op 11 april 1985 wordt aan Nieuwlande de titel ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’ toegekend. Dat een dorp deze onderscheiding krijgt, is uniek. De geredde Joodse mensen die de onderscheiding aanvragen menen allemaal dat er een bijzondere samenwerking tussen de inwoners van Nieuwlande was. Hierdoor konden veel Joodse onderduikers worden gered. Arnold Douwes overlijdt 1999 in Israël. Hij wordt 93 jaar.
Jo Schonewille
Op 10 mei 1940 krijgt de familie Schonewille de eerste onderduikers in huis en de hele oorlog door blijft het een komen en gaan van mensen die hulp nodig hebben. Soms voor kort, maar soms ook voor een veel langere periode. De onderduikers zitten in een kamertje onder het hooi, maar ook in een hol in de grond achter op het land. Dominee Slomp, die de schuilnaam Frits de Zwerver heeft, is ook degene die Johannes Post stimuleert. De schuilplaats van Peter (Isidoor Davids) en Herman (Lou Gans) geniet grote bekendheid. De jongens verbergen zich zes maanden lang onder de schuin oplopende vloer van de gereformeerde kerk. Het duo specialiseert zich in het vervalsen van persoonsbewijzen en in het tekenen van spotprenten. Die worden verkocht, de opbrengst gaat naar de Landelijke Organisatie voor onderduikers.
Schonewille maakt in zijn boerderij een oorlogs- en verzetsmuseum, met een enorme hoeveelheid foto’s, documenten en voorwerpen, die herinneren aan de periode waarin veel inwoners van Nieuwlande zo dapper waren dat ze hun leven wagen voor dat van een ander. De aanwezigheid van de Joden is onder de inwoners een groot publiek geheim. ‘Er werd niet over gesproken’, zegt Schonewille. ‘Wij hadden geleerd te zwijgen. Natuurlijk zien de dorpelingen veel vreemde gezichten. Maar niemand weet het fijne van elkaar. De vijfjarig Arie Otten vraagt eens aan zijn ouders wat hij toch onder de vloer hoort. ‘Dat zijn muizen’, antwoordde zijn moeder. ‘O, maar dan wel heel grote’, repliceerde het ventje. Meer zegt hij niet. Zo jong heeft hij de situatie goed door".
Nieuwlande bewaart het Yad Vashem-certificaat bij het monument in het dorpscentrum. Israël roemt de inwoners wegens ‘de ware liefde voor hun medemens’. ‘Zo vervulden zij de Bijbeltekst: ‘U zult uw naaste liefhebben gelijk uzelf’, en het traditionele joodse gezegde: ‘Wie het leven van een eenling redt, redt als het ware de gehele wereld’. Behalve het monument ontdekken buitenstaanders ruim vijftig jaar na de oorlog nauwelijks meer authentieke sporen van het onderduikerswerk. Slechts één schuilplaats is nog intact, bij de familie H. Visser in de Brugstraat. Van het verblijf van Johannes Post, gevestigd aan de straat die na de bevrijding naar hem is vernoemd, staat alleen nog een grote schuur overeind Over het aantal joden en voortvluchtigen dat de Nieuwlanders uit handen van de nazi’s weten te houden, lopen de meningen uiteen. Drs. G. C. Hovingh, die een biografie over Johannes Post schreef, spreekt over ruim 200 onderduikers, maar volgens verzetsman Arnold Douwes is dat aantal aan de krappe kant. In 1943 deelt hij immers meer dan 100 sinterklaaspakketjes uit aan Joodse kinderen? Een jaar later bezorgt hij zeker 100 uit Walcheren geëvacueerde Joden een onderduikadres……
Onderduikersboerderij Van der Helm in Nieuwlande
Op de boerderij van Jan en Annechien van der Helm in Nieuwlande zitten jarenlang drie Joodse onderduikers; de familie Lelie en de advocaat Maurits Levie. De zus van Coba van der Helm zou later met hun Nederlandse onderduiker Andries van Grondelle trouwen.
Aflevering uit serie Mien Oorlog: Reeks korte documentaires over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Drenthe, op basis van Oral History: de getuigenis van betrokkenen. Herinneringen van mensen die de oorlog hebben meegemaakt en daar nog verslag van kunnen doen. Aanleiding vormen oorlogsmonumenten van de toenmalige Drentse Gemeenten.
'Kerk moet museum worden'
Nieuwlande komt in april 2017 in actie gekomen om het kerkgebouw in het dorp te redden. De gereformeerde kerk staat te koop vanwege een kerkelijke fusie. Plaatselijk Belang is bang dat met de verkoop het historisch karakter van de kerk verloren gaat en voert op Facebook actie. In de kerk is Johannes Post zijn verzetsactiviteiten begonnen. De kerk ligt op loopafstand van het gerestaureerde onderduikershol in het bos bij de Johannes Poststraat
